Binnen Fascinating zijn productiebedrijven, wetenschappers en toeleveranciers betrokken. De centrale rol is echter weggelegd voor de agrarische sector. Daarmee heeft Trienke Elshof als voorzitter van LTO Noord en lid van de Raad van Toezicht van Fascinating belangrijke sleutels in handen. Wie met haar praat, beseft waarom de naam van het programma goed gekozen is: ze is één en al passie over het onderwerp. Voor haar is het duidelijk: er is maar één weg en die loopt via innovatie naar transitie.
“In het Nationaal Programma Groningen kwamen middelen beschikbaar”, zegt Elshof. “De vraag is dan: waarin zijn we in deze regio zó goed, dat die impuls maximaal rendement oplevert? Vanuit mijn positie als voorzitter van LTO Noord ben ik blij dat het antwoord ‘landbouw’ is – en dat het resultaat Fascinating is. Met 17% landbouwgerelateerde werkgelegenheid, tegen 9% voor de rest van Nederland, is de sector belangrijk voor de noordelijke economie. Bovendien hebben de landbouw en de landbouwers net als de rest van Groningen nadeel van de gaswinning ondervonden – de reden dat het Nationaal Programma er kwam.”
Trienke Elshof
Waarde én bulk
LTO Noord is via Elshof’s collega Geert Kloetstra van begin af aan bij Fascinating betrokken geweest. Hij zet zich onder andere in voor een vierde gewas (naast suikerbieten, aardappelen en graan), voor duurzame productie en het benutten van eiwitten uit reststromen. Verder werkt Bram Qualm vanuit LTO Noord als programmadirecteur aan de Opgave Duurzame productie van nutritionele gewassen.
Elshof: “Onze achterban is al langer op zoek naar zo’n vierde gewas als versterking voor het fundament van de sector. De leden zien dat de bodem achteruit gaat en dat teeltwisseling kan helpen om aan de regels te voldoen.” Fascinating trekt dat nog breder. De inzet is een landbouw die in alle opzichten gezond is: een gezonde bodem, gezonde natuur, gezonde producten en een gezond rendement. “Vanuit de naoorlogse landbouwtraditie lag er in Nederland veel nadruk op bulkproductie”, zegt Elshof. “De manier waarop dat nu uitpakt is niet goed voor bodem en natuur, maar ook niet meer voor het verdienmodel van de boer. Het is tijd om daar een aspect aan toe te voegen: het combineren van de kennis over efficiënte productie met hoogwaardige (eind)producten die meer toegevoegde waarde opbrengen.” Eiwitrijke producten – waar de hele wereld op zit te wachten – passen daar goed bij. “Het produceren daarvan is een ingrijpende transitie, maar de noordelijke landbouw heeft al vaker bewezen zo’n overgang aan te kunnen. Er zijn nu middelen om die switch te kunnen maken. Bovendien staat het grootste deel van de achterban open voor een model met toekomstperspectief.”
Doelen en regels
Dat perspectief wordt, als we op de huidige weg doorgaan, steeds minder door beperkende regels. “Het is glashelder”, stelt Elshof vast. “De doelen op het gebied van biodiversiteit, water, stikstof en klimaat liggen op EU-niveau vast. Die gaan niet veranderen. We zetten stappen, we werken steeds emissie-armer. Maar als die stappen niet voldoende zijn en we de doelen niet halen, volgen er nationaal extra regels om ze alsnog te halen. Niet iedereen ziet dat verband; sommigen schrikken van nieuwe regels. Die zijn inderdaad nieuw, maar komen wel voort uit bekende doelen.” Fascinating staat voor een totaal andere aanpak. Elshof: “Met strokenteelt, gesloten kringlopen, verwaarden van reststromen en opwaarderen van meststoffen biedt het de landbouw de mogelijkheid om voorbereid te zijn op de toekomst. Daarmee kun je de angst voor nieuwe regels loslaten. Het vierde gewas zou bijvoorbeeld de invoering van brede teeltvrije zones in 2030 kunnen voorkomen. Fascinating biedt daarmee een wortel, geen stok. En het biedt boeren de gelegenheid het heft zelf in handen te houden. Het programma moet de achterban verleiden om mee te doen. Voor het meedoen aan een pilot zijn veel mensen wel te motiveren. Met pilots kun je de boel in beweging brengen, maar dat is pas het begin. De middelen zijn er, de technologie en de knappe koppen staan klaar, de structuur staat.”
Stoppen of switchen
De echte, operationele omslag maken zal nog een spannend proces worden. Elshof: “Lucas Simons van Universiteit Nijenrode legt in ‘Changing the Food Game, Market Transformation Strategies for Sustainable Agriculture’ uit dat je urgentie, een doel en leiderschap nodig hebt voor een succesvolle transitie. De urgentie is denk ik wel duidelijk. Als er urgentie is, komen er oplossingen. Dat bewijst Fascinating met de doelen binnen het programma. Nu hebben we nog leiderschap nodig. Ik heb er vertrouwen in dat het gaat lukken.” Er zal wel van alles gaan veranderen. Zo komen er nieuwe coalities, tussen andere spelers. “De ‘coalitie van hen die willen’ zal uiteindelijk een nieuw evenwicht in de markt brengen”, schetst Elshof. “En wie niet meewil? Tsja, ga door en kijk waar het je brengt. Ik ben er van overtuigd dat je daarmee jezelf uiteindelijk buitenspel zet.” Vergelijk het met de energiesector en kolenproductie: de regels worden strakker, de kosten gaan omhoog en je kunt je product steeds moeilijker kwijt. Een doodlopende weg. “Transities zijn altijd complex en ook eng, zeker in een maatschappij die als geheel op drift is. Maar als je alle ruis wegstreept, is de keuze opeens makkelijk; het is stoppen of switchen.”
Blanco tekenvel
Dat is de grote lijn, zegt Elshof. “Als we naar concrete onderdelen van het programma kijken, is één van de spannendste aspecten het ontwerp en de bouw van de fabriek die eiwit uit reststromen kan winnen. Dat is een groot en duur project dat vanaf een blanco tekenvel tot stand moet komen. Over de beoogde coöperatieve opzet ben ik positief. En Avebe heeft eerder laten zien dat het met de winning van eiwit echt ging vliegen.” Ook nieuw is het streven om een harde verbinding tussen voeding die rijk aan voedingswaarde en vezels is en (meetbare) gezondheid aan te tonen. Dat verband kun je vermoeden, maar het is nog nooit echt bewezen. “Dat zou binnen Fascinating met het langlopende programma LifeLines voor het eerst kunnen”, stelt Elshof vast. “Dat is de kant van de zorgsector. In de landbouw kunnen we de focus bij veredeling verleggen van de hoogste opbrengt naar de meeste smaak en de beste voedingswaarde. Van waterbom naar smaakbom: topvoedsel dat wordt geteeld in een rijk landschap.”
Koppositie
De consument is hierin een wankele factor. Ja, de consument wil duurzaam. Nee, de consument wil daarvoor niet – of in elk geval niet te veel – betalen. “Sommige producenten vrezen daardoor voor hun concurrentiepositie als de kostprijs omhoog gaat”, weet Elshof. “Maar uit andere sectoren is bekend, dat koplopers zelden last hebt van hun kostprijs. Die kunnen ze met hun onderscheidende aanbod ruimschoots compenseren via een hogere opbrengst.” Bovendien, zegt ze, de druk om te veranderen ligt niet alleen op ons in Noord-Nederland. “Dit is een wereldwijd fenomeen. Daarom kun je maar beter je kans op de koppositie grijpen nu de middelen beschikbaar zijn. Ik ben ervan overtuigd dat er voldoende animo is om mee te doen. Als sector kunnen we deze verandering aan. En als we het goed spelen, hebben we uiteindelijk goud in handen.”
Tekst: Leendert van der Ent
Dit artikel maakt deel uit van een reeks interviews met de founding members van Fascinating. Eerder verschenen al:
het gesprek met Peter Bruinenberg, over de duurzame productie van voedingsgewassen
het gesprek met Jan Sikkema, over de relatie tussen duurzame landbouw en gezonde voeding
het gesprek met Jan Willem Straatsma, over de benutting van reststromen
het gesprek met Tjeerd Jongsma, over de sleutelrol van de procestechnologie in een duurzame landbouw